دو روز دو روایت

   ویلیام داگلاس قاضی عالی مقام امریکائی در کتاب «سرزمین عجیب با مردمانی مهربان» اصلاحات انجام یافته توسط حکومت ملی آذربایجان را چنین شرح می دهد:

روز اول:1324/9/21
1_تقسیم اراضی و املاک مالکین فراری و تصویب قانونی جهت تقسیم محصول زمین به نفع دهقانان.
2_از بین بردن رشوه؛ پیشه وری رشوه دادن به مامورین دولت را خیانت به حقوق عمومی اعلام کرد و به مرتکبین، مجازات سختی قائل شد. این قانون اثر برق آسائی داشت. بازرگانان به من گفتندکه اگر شبها مغازه هایشان باز می ماند، اموالشان تامین داشت و چیزی به سرقت نمی رفت...
3_کلینیک های بهداشتی سیاری تاسیس شده بودکه از تبریز به دهات اطراف می رفت.
4_قیمت اجناس مورد نیاز عمومی بطور جدی کنترل می شد و احتکارکنندگان سخت مجازات می شدند تا جایی که قیمت کالاهای مورد مصرف عموم 40% پائین آمده بود.
5_قانون حداقل بیکاری و حداکثر ساعات کار تصویب وبین کارفرمایان و کارگران قراردادهای دسته جمعی بسته شد. (برای اولین بار در ایران)
6_برنامه کار عمومی اجراو قسمت اعظم خیابانها وکوچه ها آسفالت و سنگ فرش شد.
7_برنامه تعلیمات عمومی اجرا و در دهات مدارس باز شد و دانشگاه تبریز با دو دانشکده طب و ادبیات تاسیس گردید.
روز دوم:1325/9/21
ویلیام داگلاس قاضی امریکائی که خود به آذربایجان رفته بود رفتار ارتش شاهنشاهی را با مردم آذربایجان بدینسان بیان می کند:
"...وقتی ارتش ایران به آذربایجان باز گشت، وحشت برپا نمود. سربازان قتل وغارت وتاراج براه انداختند. آنها هر آنچه به دستشان می رسید و هر چه میخواستند تصاحب می کردند. رفتار سربازان اشغالگر روس بسیار برازنده تر ازاعمال وحشیانه سربازان نجات بخش! ارتش شاهنشاهی بود.بطوری که خاطره فوق العاده زشت و شومی از خود بر جا گذاشت.
در آذربایجان اموال و احشام دهقانان به غارت رفت و زنان و دختران مورد تجاوز قرار گرفتند.گر چه رسالت ارتش ایران، آزادی آذربایجان! بود، ولی آنها مردم را غارت کرده پشت سر خود مرگ و نابودی بر جای گذاشتند.
به دنبال ارتش مالکین فراری باز گشتند. آنها به دریافت بهره مالکانه همان سال اکتفا نکردند، بلکه بهره مالکانه سال قبل را نیز از دهقانان پس گرفتند و آنچنان روستاییان را غارت کردند که آنها ذخیره غذایی خود را هم از دست داده گرفتار گرسنگی شدند..